Χρηματιστήριο ονομάζεται η οργανωμένη εκείνη αγορά1, στην οποία πραγματοποιούνται αγοραπωλησίες αξιών ή αντικειμένων, των οποίων οι τιμές διαμορφώνονται σύμφωνα με τους κανόνες της προσφοράς και της ζήτησης2.
Κατ’ αρχάς, το χρηματιστήριο είναι μία αγορά. Ως αγορά γενικά ορίζουμε το μέσο εκείνο που επιτρέπει σε αγοραστές και πωλητές να έρχονται σε επαφή, με στόχο την πραγματοποίηση συναλλαγών. Το μέσο αυτό μπορεί να έχει φυσική υπόσταση, όπως μια λαϊκή αγορά, ένας εμπορικός δρόμος ή ένα πολυκατάστημα, μπορεί όμως και όχι, όπως συμβαίνει με τις αγορές μέσω διαδικτύου.3 Το κρίσιμο ερώτημα είναι, σε τι διαφέρει το χρηματιστήριο από τις άλλες αγορές;
Μία βασική διαφορά είναι ότι στο χρηματιστήριο, πέρα από αντικείμενα, πραγματοποιείται και αγοραπωλησία κινητών αξιών.4, 5 Μιλώντας για κινητές αξίες, αναφερόμαστε σε μετοχές, ομόλογα, παράγωγα και οποιοδήποτε άλλο «έγγραφο» αποδεικνύει το δικαίωμα του κατόχου του σε εισόδημα ή ιδιοκτησία.6 Με αυτού του τύπου τις αγοραπωλησίες δίνεται η δυνατότητα σε ανθρώπους (και επιχειρήσεις) που έχουν πλεονάσματα (περισσότερα έσοδα από έξοδα δηλαδή) να επενδύουν τα χρήματά τους και έτσι να παίρνουν μια απόδοση από αυτά, αλλά και στους ανθρώπους που έχουν έλλειμμα χρημάτων, να βρίσκουν τρόπους να το καλύψουν.7
Παράδειγμα
Για να γίνουν πιο κατανοητά τα παραπάνω, ας δούμε τι συμβαίνει με τις μετοχές. Κάθε εταιρία ανήκει σε έναν ή περισσότερους ιδιοκτήτες. Το πόσο κομμάτι αυτής της ιδιοκτησίας κατέχει ο καθένας, χρειάζεται ένα αποδεικτικό στοιχείο που θα το βεβαιώνει. Το ρόλο αυτό τον παίζουν οι μετοχές.8 Αν για παράδειγμα η επιχείρηση ορίσει (αυθαίρετα) ότι η ιδιοκτησία της χωρίζεται σε 100 κομμάτια (μετοχές δηλαδή), τότε αυτός που κατέχει 20 μετοχές, λέμε ότι κατέχει το 20% της εταιρίας. Αν τώρα μια εταιρία θελήσει να αυξήσει τα χρήματά της για να κάνει μια επένδυση, χωρίς μάλιστα να πάρει δάνειο από την τράπεζα, τότε μπορεί να ορίσει εκ νέου (αυθαίρετα), ότι η ιδιοκτησία της διαιρείται πλέον σε 120 αντί για 100 μετοχές, και τις 20 επιπλέον να τις πουλήσει.9 Άνθρωποι που έχουν χρήματα και θέλουν, θα αγοράσουν τις μετοχές αυτές. Εκείνοι θα κατέχουν πλέον ένα ποσοστό της επιχείρησης και θα έχουν δικαίωμα, κατά το ποσοστό αυτό, στα κέρδη και τη λήψη των αποφάσεων8. Η επιχείρηση απ' τη μεριά της, θα έχει βρει τα χρήματα που της χρειαζόντουσαν, απλά πουλώντας ένα κομμάτι της ιδιοκτησίας της.
Η παραπάνω αγοραπωλησία μετοχών, αλλά και γενικά όλων των κινητών αξιών, θα μπορούσε θεωρητικά να συμβεί παντού7. Αλλά επειδή το χρηματιστήριο έχει και ένα πλήθος από άλλα χαρακτηριστικά, τα οποία θα αναλυθούν στη συνέχεια και τα οποία προσδίδουν στις συναλλαγές ταχύτητα, αμεσότητα, δημοσιότητα7 και ασφάλεια11, έχει καθιερωθεί τα τελευταία χρόνια ως η κύρια αγορά τους7. Αυτό είναι λοιπόν το χρηματιστήριο, μια αγορά η οποία, μέσα από την οργάνωση της1, προσφέρει στο κοινό το κατάλληλο περιβάλλον για πραγματοποίηση αγοραπωλησιών τόσο αντικειμένων όσο και κινητών αξιών2.
Οι παραπάνω αγοραπωλησίες λαμβάνουν χώρα σύμφωνα πάντα με το νόμο της ζήτησης και της προσφοράς2. Ο νόμος της ζήτησης και της προσφοράς είναι από τους βασικότερους της οικονομικής επιστήμης. Σύμφωνα με αυτόν όταν αυξάνεται η ζήτηση ενός προϊόντος αυξάνεται και η τιμή του και το αντίθετο, ενώ όταν αυξάνεται η προσφορά του, τότε η τιμή του πέφτει, και το αντίθετο. Όταν για παράδειγμα ένα προϊόν στο σούπερ μάρκετ εμφανίζει αυξημένη προτίμηση από τους καταναλωτές, ο καταστηματάρχης γνωρίζει πως ακόμα και αν αυξήσει την τιμή του, σίγουρα κάποιος θα βρεθεί που θα θέλει να το αγοράσει και έτσι προβαίνει στην κίνηση αυτή άφοβα.
Κάπως έτσι συμβαίνουν τα πράγματα και με τις τιμές στο χρηματιστήριο. Μόνο που εδώ δεν υπάρχει καταστηματάρχης, αλλά οι μεμονωμένοι επενδυτές αποφασίζουν σε τι τιμή επιθυμούν να αγοράσουν ή να πουλήσουν, και μέσα από ένα ηλεκτρονικό σύστημα συναλλαγής10 προκύπτει τελικά η τιμή στην οποία η συναλλαγή θα πραγματοποιηθεί11.
Πρόγονοι των σημερινών χρηματιστηρίων θεωρούνται οι οργανωμένες αγορές της αρχαιότητας, εκεί όπου οι έμποροι συγκεντρώνονταν και κανόνιζαν τις τιμές στις οποίες θα αντάλλασαν τα προϊόντα τους. Αργότερα δημιουργήθηκαν μόνιμες (ή και έκτακτες) εμπορικές εκθέσεις στις οποίες δεν έφερναν αυτούσια τα προϊόντα αλλά, όπως και σήμερα, οι συναλλαγές γίνονταν βάση δειγμάτων που προσκομίζονταν.4
Όταν μάλιστα πιο μετά έκαναν την εμφάνισή τους στο εμπόριο και οι κινητές αξίες (μετοχές, ομολογίες, γραμμάτια κλπ) έγινε αναγκαία τόσο η άμεση και καθημερινή επαφή αγοραστών και πωλητών, όσο και η απλούστευση των διατυπώσεων της συναλλαγής. Δημιουργήθηκαν έτσι μόνιμες αγορές, τα χρηματιστήρια, στις οποίες ο τόπος και ο χρόνος στον οποίο συγκεντρώνονταν οι συναλλασσόμενοι, αλλά και τα αντικείμενα της συναλλαγής και το είδος των συμβάσεων, ήταν όλα καθορισμένα. Στις αγορές αυτές έτσι δεν ήταν αναγκαία πλέον ούτε καν η παρουσία δειγμάτων, αλλά η απλή υπόμνηση του αντικειμένου της συναλλαγής αρκούσε.4
Τα πρώτα ανοργάνωτα χρηματιστήρια λέγεται ότι λειτουργούσαν σε καφενεία και ότι οι συναλλαγές γίνονταν μεταξύ των θαμώνων. Με το πλήθος των συναλλαγών αλλά και των υπό διαπραγμάτευση προϊόντων να αυξάνονται διαχρονικά, τα χρηματιστήρια οργανώθηκαν κι άλλο, λαμβάνοντας τελικά τη σημερινή τους μορφή. Πολλές συναλλαγές πλέον δεν γίνονται καν από τους ίδιους τους ενδιαφερόμενους αλλά από μεσάζοντες (χρηματιστές) μέσα από ηλεκτρονικά συστήματα, και τα ίδια τα χρηματιστήρια έχουν εξειδικευτεί σε κατηγορίες βάση των αντικειμένων διαπραγμάτευσης.4
Εξαιτίας του μεγάλου πλήθους των αντικειμένων και κινητών αξιών, τα χρηματιστήρια σήμερα χωρίστηκαν ανάλογα με το ποια από αυτά διαπραγματεύονται στο καθένα, στις παρακάτω κατηγορίες4:
Η ύπαρξη του χρηματιστηρίου εμφανίζει σημαντικά πλεονεκτήματα τόσο για το σύνολο της κοινωνίας όσο και σε ατομικό επίπεδο για τους επενδυτές.
Όλοι οι συμμετέχοντες σε μία οικονομία, δηλαδή οι επιχειρήσεις, τα νοικοκυριά και το δημόσιο, πραγματοποιούν έξοδα τα οποία είναι άλλοτε μεγαλύτερα από τα έσοδά τους και άλλοτε μικρότερα, εμφανίζοντας αντίστοιχα στο τέλος του οικονομικού τους έτους (ή στον προϋπολογισμό του επόμενου) είτε έλλειμμα είτε πλεόνασμα.12 Όσες οικονομικές μονάδες παρουσιάζουν έλλειμμα αναζητούν τα απαραίτητα κεφάλαια για να το καλύψουν, ενώ εκείνες που παρουσιάζουν πλεόνασμα έχουν συμφέρον να μην κρατούν τα κεφάλια που τους περισσεύουν αδρανή, αλλά να τα δανείζουν, αποκομίζοντας έτσι μια επιπλέον αμοιβή (τόκο).12
Κατά συνέπεια, υπάρχει στην οικονομία η αμοιβαία επιθυμία μεταφοράς κεφαλαίων (χρημάτων) από τις πλεονασματικές μονάδες στις ελλειμματικές. Το κρίσιμο ζήτημα όμως, είναι ο τρόπος με τον οποίο η μεταφορά αυτή θα γίνει. Πιο συγκεκριμένα, επειδή δεν είναι εύκολο12:
στο στάδιο αυτό της μεταφοράς των κεφαλαίων δεν επιλέγονται συνήθως οι κατ' ιδίαν συμφωνίες, αλλά η μεσολάβηση είτε των χρηματοπιστωτικών ιδρυμάτων (πχ τραπεζών), είτε των χρηματοπιστωτικών αγορών (πχ χρηματιστήριο).12, 11
Με τον τρόπο αυτό αντιμετωπίζονται τα παραπάνω προβλήματα και τελικά και οι ιδιώτες πετυχαίνουν καλύτερα τους στόχους τους, αλλά και σε επίπεδο κοινωνίας η μεταφορά κεφαλαίων πραγματοποιείται αποτελεσματικότερα, γεγονός πολύ σημαντικό για τη λειτουργία της οικονομίας και τη δημιουργία ανάπτυξης13.
Σε σύγκριση μάλιστα με τις τράπεζες, το χρηματιστήριο εμφανίζεται να έχει και ορισμένα επιπλέον πλεονεκτήματα, όπως7:
Η παραπάνω μεσολάβηση γίνεται ως εξής:
| Σχήμα 1: Μέθοδοι μεταφοράς κεφαλαίων (το χρηματοπιστωτικό σύστημα) |
| Πηγή: 2, 14, 15 |
Η ενασχόληση με το χρηματιστήριο δυστυχώς ενέχει και κινδύνους. Οι αποδόσεις τις οποίες υπόσχεται, σε αντίθεση με τις τραπεζικές καταθέσεις, δεν είναι βέβαιες και έτσι η πιθανότητα δημιουργίας ζημιών εγκυμονεί πάντα.16 Επηρεάζεται εύκολα από εξωγενείς πολιτικό-οικονομικούς παράγοντες και κατά καιρούς έχει οδηγηθεί σε μεγάλες κρίσεις, τα γνωστά μας κραχ.17
Το χρηματιστήριο της Ελλάδας σήμερα είναι το «Χρηματιστήριο Αθηνών», το οποίο εδρεύει στην Αθήνα. Από το 193418 έως το 200719 στεγαζόταν σε ένα κτήριο ιδιοκτησίας της Εθνικής Τράπεζας με διεύθυνση «Σοφοκλέους 10», γι' αυτό συχνά αναφέρεται και ως «Η Σοφοκλέους»18.
Η πορεία του ελληνικού χρηματιστηρίου έχει σημαδευτεί από ένα μεγάλο κραχ, αυτό του 1999.19 Εξαιτίας, πιθανότατα, της ένταξης της Ελλάδας στην ΟΝΕ και της προοπτική ανάληψης των Ολυμπιακών Αγώνων από τη χώρα μας, επικράτησε στους επενδυτές την περίοδο εκείνη ένα κλίμα εφορίας χωρίς προηγούμενο.20 Ενδεικτικά μόνο αρκεί να αναφέρουμε πως από την αρχή του 1999 μέχρι και τις 17 Σεπτεμβρίου του ίδιου έτους, ο Γενικός Δείκτης του Χρηματιστηρίου Αθηνών αυξήθηκε κατά 118%, σκαρφαλώνοντας έτσι στις 6335,04 μονάδες βάσης.21 Παράλληλα πολλές μετοχές, σύμφωνα με την εφημερίδα Capital.gr, εμφάνιζαν αυξήσεις αδιανόητες για τα σημερινά δεδομένα, με τη μετοχή της Ερμής Ακινήτων για παράδειγμα να έχει ενισχυθεί κατά 7.868%, ο Σιγάλας κατά 5.437%, η Ευρωπαϊκή Τεχνική κατά 4.454%, και η Μεταλλοπλαστική Αγρινίου κατά 3.366%.21
Η τάση αυτή όμως, στις 23 Σεπτεμβρίου, αντιστράφηκε απότομα.20 Ο Γενικός Δείκτης εμφάνισε μέσα σε 3 μόνο ημέρες μείωση της τάξης του 12,7% και το ελληνικό χρηματιστήριο ξεκίνησε από τότε μία μεγάλη πορεία προς τα κάτω η οποία σταμάτησε σχεδόν τέσσερα χρόνια αργότερα, τον Μάρτιο του 200321. Γρήγορα αποδείχτηκε ότι πολλές από τις μετοχές που είχαν εισαχθεί στο Χρηματιστήριο τότε ήταν «φούσκες», το σκάσιμο των οποίων έμελε να επιφέρει στην ελληνική οικονομία ισχυρότατο πλήγμα.19
Ακόμη περισσότερο, οι συνέπειες του Κραχ του '99 έχουν μείνει στη μνήμη πολλών και για έναν άλλο λόγο. Διότι ποτέ δεν περιορίστηκαν στον επιχειρηματικό κόσμο (σε επιχειρηματίες, τραπεζίτες, χρηματιστές κτλ), αλλά χτύπησαν την πόρτα όλων. Σε αντίθεση με τη σημερινή εποχή στην οποία ένα μικρό μόνο μέρος του πληθυσμού συνηθίζει να αγοράζει και να πουλάει περιουσιακά στοιχεία στο χρηματιστήριο, την εποχή εκείνη λέγεται πως γραφεία αγοραπωλησίας μετοχών υπήρχαν ακόμα και σε μικρά χωριά. Έτσι, το Κραχ του '99 απαξίωσε την περιουσία εκατομμυρίων Ελλήνων μικροεπενδυτών και σημάδεψε τις ζωές πολλών ελληνικών οικογενειών.19, 20
Υποτονική χρονιά το 2016 για το Χρηματιστήριο
Η ιστορία των κραχ
Η παγκόσμια χρηματοπιστωτική κρίση του 2008 και η Ελλάδα
Το μεγάλο σορτάρισμα
Όταν η κρίση περνά από το χρηματιστήριο στη ψυχή μας
Τα Λαυρεωτικά (Η μεγάλη απάτη)
Οικονομική Κρίση 1929